Türk-Arap Iliskilerine Etkisi Bakimindan Bagdat Pakti/The Pact of Baghdad on Account of its Effect to Relationship of Turkish - Arabian

Abstract

The base of Baghdad Pact, which was organized for the purposes of preventing penetration of the Soviet Union into Middle East, was laid by a convention entered by and between Turkey and Iraq on February 24, 1955, and Iran, Pakistan and England joined the pact at a later date. Effects of Baghdad Pact, which alienated Turkey from the region while reinforcing anti-western camp, on Arabian society were not positive at all; particularly Egypt protested against this pact accepting it to be the heaviest strike on Arabian Union. No Arabian state other than Iraq has taken part in this convention, which is kept open to member states of Arabian Union as well as governments of Middle East wishing to create cooperation. Iraq Government officially announced its secession from Baghdad Pact in 1959 upon the military coup of General Kasim, which was replaced by a new convention including the USA with the new center in Ankara. The name of pact was changed to be Central Treaty Organization (CENTO). Organization completed its historical mission after Iran's Islamic Revolution in 1979. [PUBLICATION ABSTRACT]

Headnote

Özet

Sovyetler Birli?i'nin Ortado?u'ya nüfuz etmesini önlemeye yönelik olarak kurulan Ba?dat Pakt?'n?n temelleri Türkiye ile Irak aras?nda 24 ?ubat 1955'te yap?lan anla?mayla at?lm??, ?ran, Pakistan ve ?ngiltere Pakta sonradan kat?lm??t?r. Bat? kar??t? kamp? güçlendirirken, Türkiye'yi bölgede yabanc?la?- t?ran Ba?dat Pakt?'n?n Arap alemindeki etkileri hiç de müspet olmam??, özellikle M?s?r bu Pakt? Arap Birli?i'ne kar?? en a??r darbe sayarak ?iddetle kar?? ç?km??t?r. Arap Birli?i'ne üye devletlere ve i?birli?i yapmak isteyen Ortado?u devletlerine aç?k tutulan bu antla?maya Irak'tan ba?ka hiç bir Arap dev- leti kat?lmam??t?r. General Kas?m'?n yapt??? askeri darbeden sonra Irak Hükümeti, 1959'da Ba?dat Pakt?'ndan resmen ayr?ld???n? aç?klam??, yerine ABD'nin dahil oldu?u yeni bir anla?ma yap?larak Pakt?n merkezi Ankara olmu?, Pakt?n ad? da Merkezî Antla?ma Örgütü (CENTO) olarak de?i?tiril- mi?tir. Örgüt, 1979 ?ran ?slam Devriminden sonra tarihi misyonunu tamamlam??t?r.

Anahtar Kelimeler: Ba?dat Pakt?, Türk-Arap ?li?kileri, Adnan Menderes, D?? Politika, CENTO.

Abstract

The base of Baghdad Pact, which was organized for the purposes of preventing penetration of the Soviet Union into Middle East, was laid by a convention entered by and between Turkey and Iraq on February 24, 1955, and Iran, Pakistan and England joined the pact at a later date. Effects of Baghdad Pact, which alienated Turkey from the region while reinforcing anti-western camp, on Arabian society were not positive at all; particularly Egypt protested against this pact accepting it to be the heaviest strike on Arabian Union. No Arabian state other than Iraq has taken part in this convention, which is kept open to member states of Arabian Union as well as governments of Middle East wishing to create cooperation. Iraq Government officially announced its secession from Baghdad Pact in 1959 upon the military coup of General Kasim, which was replaced by a new convention including the USA with the new center in Ankara. The name of pact was changed to be Central Treaty Organization (CENTO). Organization completed its historical mission after Iran's Islamic Revolution in 1979.

Keywords: Baghdad Pact, Turkish-Arabian Relations, Adnan Menderes, Foreign Policy, CENTO.

Giri?

Türk-Arap ili?kilerinin dönü?ümünü sa?layan baz? önemli hususlar vard?r: Bun- lardan birisi de, ba?ta M?s?r, Suriye ve Suudi Arabistan olmak üzere Arap dev- letleriyle olan ili?kilerin gerginle?mesini yol açan 1955 Ba?dat Pakt?d?r1.

?kinci Dünya Sava?? sonras? Dünya, hem Avrupa aç?s?ndan hem de ulus- lararas? sistem aç?s?ndan çok büyük de?i?ikliklere tan?k olmu?tur. Birinci Dün- ya Sava?? sonunda SSCB ile ABD gibi rakipleri ortaya ç?kmaya ba?layan Avrupa, ?kinci Dünya Sava?? sonunda öncü rolünü tamamen yitirmi?, uluslararas? sis- tem iki kutuplu bir ?ekle dönü?mü?tür.

1953'te Eisenhower'?n iktidara gelmesiyle birlikte ABD, Orta Do?u po- litikas?n? gözden geçirme gere?ini duydu. Washington'daki yeni yönetim de?i- ?en uluslararas? ko?ullarda bölgenin Sovyet yay?lmac?l???na kar?? savunulmas? konusunda i?levsel bir örgüt kurmak suretiyle Orta Do?u'da inisiyatif almaya karar verdi2.

Ortado?u'da Yeni Bir Savunma Sistemi Dü?üncesinin Olu?mas?

Türkiye'nin NATO'ya giri?inden k?sa bir süre sonra ABD, bölgedeki ?ngiliz et- kisini devralarak, ama ?ngiltere'nin de yard?m?yla bölge ülkelerini Sovyetler Birli?i'ne kar?? örgütleme çabas?na girdi. ABD ilk kez 1953'te gündeme gelen Kuzey Ku?a?? ya da Ye?il Ku?ak projesi çerçevesinde bölgede Türkiye'nin öncü- lü?ünde NATO'nun bir uzant?s? olacak bir askeri-siyasi pakt olu?turmak istedi3. Bu yeni dü?üncenin öncüsü, 21 Ocak 1953'te ABD ba?kan? olan Eisenhower'in D??i?leri Bakan? Jonh Foster Dulles olmu?tu. Güçlü bir ki?ili?e sahip Dulles Ortado?u'nun stratejik önemini, özellikle Sovyetlerin bu bölgedeki petrol kay- naklar?ndan Bat?l?lar? yoksun b?rakmak isteyebilece?ini biliyordu. Önce duru- mu yerinde incelemek (facts finding) üzere4, 11-28 May?s(1953) tarihleri ara- s?nda M?s?r'dan ba?layarak, Suudi Arabistan ve Türkiye de dahil olmak üzere bütün Orta Do?u ülkelerini ziyaret etti5.

Dulles, 18-19 May?s 1953'te Riyad'? ziyaret etmi?ti6. Suudi Arabistan, Kör- fez bölgesinde ?ngiltere ile Arap emirlikleri aras?nda uyu?mazl?klardan yak?n?- yordu. Dulles, ABD'nin petrol ayr?cal???na sahip oldu?unu ve bir Amerikan hava üssünün bulundu?u bu ülkenin önemini raporunda özellikle belirtiyordu7.

Ba?lang?çta Dulles'?n program?nda, Bat?'ya ba?l? politikas?ndan emin olunan Türkiye bulunmuyordu. Ba?bakan Menderes'in iste?i üzerine Ankara'ya gelen Dulles, 26-27 May?s'ta Türk yetkililerle görü?tü. Türkiye'nin mesaj? aç?kt?: SSCB'den gelen tehdidin fark?nda olmayan Araplarla birlikte Orta Do?u sa- vunmas?n?n gerçekle?mesinin mümkün olmad??? anla??lm??t?r. Yeni bir yakla- ??ma gereksinim vard?r. Orta Do?u'da kurulacak yeni savunma sisteminin te- mel ta?? Türkiye olmal?d?r ve Pakistan da bu sisteme dahil edilmelidir. Dulles, Orta Do?u savunmas?n?n temel ta??n?n Türkiye olaca?? konusundaki görü?lere kat?lmakla birlikte, Araplar?n tamamen yabanc?la?t?r?lmamas? gerekti?ini de Ankara'ya söyledi8.

Ortado?u'yu kapsayacak savunma sistemi kurmay? amaçlayan Ba?dat Pakt? fikri, asl?nda bir Amerikan fikri olmas?na ra?men Türkiye bu fikri benim- semi?tir9.

ABD D??i?leri Bakan?, gezisinden döndükten sonra 1 Haziran'da aç?k- lad??? raporunda, Orta Do?u'da bir savunma sisteminin bulunmas? için uy- gun ortam?n olmad???n? ve böyle bir olu?umun ancak gelecekte olabilece?ini, özellikle Arap ülkelerinin Pakt'?n esas?n? te?kil edecek Sovyet tehlikesinin far- k?nda olmad?klar?n? bildirdi. Dulles'a göre, sadece "kuzey seddi" ülkeleri, yani SSCB'ye kom?u olan ve Arap olmayan Orta Do?u ülkeleri bu tehlikenin fark?nda görünüyorlard?. Ayr?ca Dulles bir ortak güvenlik sisteminin bizzat bölge dev- letleri taraf?ndan gerçekle?tirilmesinin zorunlu oldu?una inan?yordu10. Böylece bölgede Türkiye, Pakistan, Irak, ?ran ve Suriye'den olu?acak bir "Kuzey Ku?a??" kavram? Sovyetler Birli?i'nin güneyindeki devletleri ön plana ç?kar?yor, onla- r?n gerisinde petrol kaynaklar? ve stratejik yerleri içeren, Süvey? Kanal?'ndan Umman Denizi'ne ve Pakistan'a do?ru geni? bir bölgenin savunulmu? olaca?? dü?ünülüyordu11.

ABD bu suretle Dulles'?n önerileri do?rultusunda savunma te?kilat? kur- ma giri?iminden vazgeçmekle birlikte, bölge devletleri taraf?ndan kurulacak sa- vunma giri?imlerine destek vermeyi uygun buldu12.

Yeni bir savunma sisteminin ilk somut i?areti, 28 Aral?k 1953'te ABD ile Pakistan aras?nda bir teknik ve ekonomik yard?m antla?mas? imzalanmas?yla at?ld?. Hindistan'la sorunlar? bulunan ve SSCB'den tehdit alg?layan Pakistan, bu yolla Bat? güvencesine al?nd?ktan sonra, 18 ?ubat 1954'te Türkiye ve Pakis- tan ortak demeç yay?nlayarak bir savunma antla?mas? imzalayacaklar?n? aç?k- lad?lar13. K?sa bir süre sonra da 19 May?s 1954 günü ABD ile Pakistan aras?nda silah ve gereç yard?m? anla?mas? imzaland?14. Antla?mada Pakistan'?n bölgesel savunmaya kat?laca?? belirtiliyordu15. 2 Nisan 1954 günü de Türkiye ile Pakis- tan aras?nda Dostça ??birli?i Antla?mas? Karaçi'de, Pakistan D??i?leri Bakan? Zülfikar Han ile Türkiye Büyükelçisi Selahattin Arel aras?nda imzaland?16. Bu antla?man?n imzalanmas?yla Ortado?u savunma sisteminin ilk ad?m? at?lm?? oldu17 ve kurulacak pakt?n iki üyesi zincirin ilk halkas?n? olu?turdu18. Bu ant- la?ma ayn? zamanda Türkiye'ye Güney Asya'da, sa? kanad? üzerinde, yeni ve kuvvetli bir müttefik sa?lam??t?r19. Ancak hem Pakistan hem de Türkiye, Orta Do?u'nun Arap olmayan ku?a??na mensuptular. Orta Do?u'da kurulacak bir pakt?n ba?ar?l? olabilmesi için, bölgedeki Arap ülkelerini de içine almas? gerek- mekteydi20. Aksi takdirde do?acak olan pakt etkisiz kalmaya mahkum olacakt?. ??te bundan dolay? Türkiye, Arap ülkeleriyle görü?me yolunu seçti. Bu amaçla Ba?bakan Menderes, M?s?r'a görü?me iste?ini bildirdiyse de Nas?r'?n ba??nda oldu?u M?s?r'? ikna edemedi?i gibi, tepkisini de çekti. Bu giri?imden sonra Tür- kiye bütün çabas?n? Irak'a yo?unla?t?rd?21.

Türkiye-Irak Görü?meleri ve Arap Devletlerinin Tutumu

Bölgenin Arap ülkeleri aras?nda Bat? ve özellikle de ?ngiltere ile ili?kileri en iyi olan ülke Irak't? ve ayr?ca Türkiye'nin de Irak ile yak?n ili?kileri vard?22. 6-12 Ocak 1955 tarihleri aras?nda Irak'a yapt??? ziyaret olumlu geçen Menderes23, di?er Arap devletlerini de kurulmas? planlanan savunma i?birli?ine kazanmak amac?yla, 14 Ocak 1955 tarihinde ?am'a giderek Ba?bakan Faris el Khoury ile görü?melerde bulunmu?, ard?ndan da Lübnan'?n ba?kenti Beyrut'a geçmi?24, fakat her iki ülke de kurulacak Türkiye-Irak Pakt?na kat?lmak konusunda taahhüt alt?na girmekten çekinmi?lerdir25. Bu arada ?srail de pakt?n kendi ç?kar?na kar- ?? olaca??n? dü?ündü?ünden Türkiye'nin giri?imlerinden rahats?zl?k duymu?- tur26. Ürdün'e gelince, Cumhurba?kan? Celal Bayar, 1955 Kas?m ba??nda Ürdün Kral? ile konu?mu? ve Ürdün'ü Türk-Irak Anla?mas?na meyilli gördü?ünü ifade etmi?tir. Asl?nda Ürdün Hükümeti bu anla?maya kat?lma konusunda isteksiz görünüyordu. Çünkü, ?ngiltere ve Irak'la zaten diyalog içinde olduklar?n?, bu yüzden Ba?dat Pakt?'na kat?lmalar?n?n kendilerine bir ?ey kazand?rmayaca??n? dü?ünüyorlard? ve M?s?r'?n kar?? ç?kt??? bir organizasyona kat?lmak niyetinde de?illerdi. Ürdünlüler ayr?ca, hem M?s?r'?n hem de Suudi Arabistan'?n iç i?leri- ne kar???p propaganda yapmalar?ndan da rahats?zd?lar27. Türkiye ise Ürdün'ün Pakta kat?lmas? konusunda ?srarl?yd? ve Türk D??i?leri Bakan?, Ürdün'ün Ba?- dat Pakt?'na kat?lmas? durumunda elde edece?i kazan?mlar? ?öyle özetlemi?ti: Türkiye, olas? bir ?srail sald?r?s?na kar?? müttefik olarak Ürdün'ü koruyacak ve Filistin meselesinde herhangi bir karar verildi?inde bu karar?n Filistin'in lehine olmas?n? garanti edecekti28. Yine, Türk D??i?leri Bakan?, Kral Hüseyin ile yap- t??? ve Ürdün Ba?bakan? ve Adalet Bakan?'n?n da haz?r bulundu?u görü?mede, Kral'?n Pakta kat?lma konusunda ikna oldu?unu ancak, bu kat?l?mdan dolay? maksimum ç?kar pe?inde oldu?unu bildirmi?ti. ?ngilizlere göre ise bu i? bir pazarl?k meselesi de?ildi ve Ürdün'ü pakta dahil olmas? konusunda zorlamak kendileri için zor bir i?ti29. Neticede Ürdün, bu savunma i?birli?ine s?cak bak- makla birlikte, M?s?r ve Suriye'den çekindi?i için, üye olmaya cesaret edeme- mi?tir. Zira Kahire Radyosu 25 Ocak'taki bir yay?n?nda; "?srail dostu Türkiye ile imzalanacak bir ittifak?n, Arap dünyas?na ihanet olaca??n?" aç?klam??t?. Son olarak 30 Ocak'ta Kahire Konferans?'nda, M?s?r, Suudi Arabistan ve Suriye bu pakta kat?lmay? son defa reddetmi?lerdir30.

Bu dönemde bir grup Lübnanl? gazeteci M?s?r'a gitmi? ve burada Türk- Irak Anla?mas?na kar?? yo?un bir propaganda ile kar??la?m??lard?. Bu gazete- ciler Irak'a, Lübnan'da Türk-Irak Anla?mas?n?n Arap ç?karlar?na hizmet etti?ini savunan kar?? propaganda yapmas?n? önermi?lerdir31.

22 ?ubat 1955 tarihinde Ba?bakan taraf?ndan Kabineye okunan, Suriye Hükümeti'nin D??i?leri Siyaset Belgesindeki ?u ifadeler dikkat çekicidir: "Suriye Hükümeti, Arap devlet ba?kanlar? taraf?ndan yap?lan ?u tavsiyeye kat?lmakta- d?r: Hiçbir ülke, Türk-Irak Anla?mas?'n? onaylamamal?d?r ve hiçbir ülke bu an- la?maya kat?lmamal?d?r."32

Hindistan Ba?bakan? Nehru ise, Türk-Irak Anla?mas? hakk?nda ?unlar? söylemi?tir: "Küçük ölçekli askeri ittifaklar, ülkeler aras?nda y?k?c? duygular?n olu?mas?na neden oluyor. Herhangi bir faydas?n?n oldu?undan emin de?ilim. Türk-Irak Antla?mas? mesela, M?s?r'da çok dü?manl?k uyand?rd? ve Suudi Ara- bistan, Ürdün ve Lübnan taraf?ndan destek görmedi."33

Suudi Arabistan'a gelince, Prens Faysal 1955 ?ubat ba??nda Kahire'de yap- t??? aç?klamada, Suudi Arabistan'?n M?s?r'? takip edece?ini, e?er M?s?r Arap Kolektif Güvenlik Pakt?'ndan çekilmeye karar verdiyse Suudi Arabistan'?n da M?s?r'? takip edece?ini ve iki ülkenin politikalar?n?n ayn? oldu?unu ifade etmi?tir34.

Yine, D??i?leri Bakan? Prens Faysal, United Press'e bir demeç vererek, Hükümeti'nin Türk-Irak Anla?mas? hususundaki görü?lerini ?öyle ifade etmi?tir:

"E?er Arap devletleri, Arap Kolektif Savunma Pakt?'ndaki imzalar?n?n ar- kas?nda dururlarsa, kendi hükümeti de bu pakt?n içinde yer almaya devam ede- cektir. Suudi Arabistan inan?yor ki Bat?l?lar, Arap Kolektif Güvenlik Anla?mas?n? imzalayan devletleri lojistik olarak destekleyecek ve onlara silah sa?layacakt?r. Böylece Arap devletleri, kendi bölgelerini yabanc? ittifaklar?n müdahalesine gerek kalmadan savunabileceklerdir.

Müslüman Arap ülkeleri aras?ndaki yabanc? ittifaklar? konusundaki fark- l?l?klar, bu sene Mekke'de yap?lacak olan ?slam Konferans?n?n toplanmas?na mani olamayacakt?r.

Bat? ile Arap politikas? aras?nda birebir uyum vard?r ve e?er Araplarla Bat? aras?nda herhangi bir farkl?l?k olursa bu, amaçlar konusunda de?il yön- tem konusundad?r. E?er Bat?l? devlet adamlar? kendi görü?lerini dürüstçe ifade ederlerse bu görü? ayr?l?klar? da kolayca a??labilir, çünkü onlar?n ?u anda Arap- lar?n dostlu?una dolayl? destek olmalar? ancak ve ancak ku?kular?n ço?almas?- na hizmet edecektir.

E?er Arap devletleri, Türk-Irak Anla?mas?na kat?lmaya karar verirlerse bu, Filistin meselesinin çözümüne hizmet etmez."35

Ba?dat Pakt?'n?n ?mzalanmas? ve Muhtevas?

Pakt fikrine olumsuz tepkilere ra?men 24 ?ubat 1955 tarihinde Ba?dat'ta Men- deres ile Nuri Said, Ba?dat Pakt?'n? kuran Türkiye-Irak Kar??l?kl? ??birli?i Antla?- mas?n? imzalad?lar36. Amaç, Sovyet tehdidini cayd?rmak üzere üye ülkeler ara- s?nda bir savunma i?birli?i geli?tirmekti37. As?l ad? "Treaty of Mutual Cooperati- on" yani Kar??l?kl? ??birli?i Antla?mas? olan bu belge, tam bir ittifak antla?mas? say?lamaz. Çünkü, Antla?man?n 1. maddesinde, taraflardan birine bir sald?r? halinde di?erinin herhangi bir yard?m taahhüdünden söz edilmemektedir. Yal- n?z, Antla?man?n 1. maddesindeki "savunma için i?birli?i" kavram?n?n, bir sal- d?r? halini de öngörmesi hususunda, taraflar sözlü bir mutabakata varm??lar- d?38. BM yasas?n?n 51. maddesine göre yap?lan39 ve Ba?dat Pakt? olarak bilinen bu antla?maya göre; üye devletlerin savunma ve güvenlik konular?nda i?birli?i yapmalar?, birbirlerinin içi?lerine kar??mamalar? ve be?er y?ll?k sürelerle yeni- lenebilmek üzere be? y?l süre ile geçerli olaca?? gibi ko?ullara yer verilmi?ti40. Di?er taraftan, bu antla?maya di?er Arap ülkelerinin kat?lmas?n? sa?lamak için önemli bir taviz verilmi? ve antla?man?n 5. maddesinde, bu antla?maya, ancak Arap Birli?i üyesi olan veya "taraflarca kesinlikle tan?nan" devletlerin kat?labi- lece?i belirtilmi?tir ki bu, ?srail'in bu antla?maya hiçbir ?ekilde kat?lamayaca?? anlam?ndayd?. Çünkü o s?rada ?srail hiçbir Arap devleti taraf?ndan tan?nmad??? gibi, hiçbir Arap devletiyle de bar?? yapmam??t?41.

Ba?dat Pakt?'na 4 Nisan 1955'te ?ngiltere, 23 Eylül 1955'te Pakistan ve 3 Kas?m 1955'te de ?ran kat?ld?42.

Pakt?n Arap Dünyas?ndaki Etkileri

Pakt?n Arap alemindeki etkileri hiç de müspet olmam??43 ve bu pakta, Irak d?- ??nda, hiçbir Arap ülkesinin kat?lmamas?, daha kurulu?undan itibaren büyük bir "zaaf" olmu?tu. Ba?ka bir deyi?le; "Ba?dat Pakt?, gerçekle?tirmek istedi?i gayeye oranla, çok zay?f temeller üzerine oturtulmu? garip bir bina oluyordu."44 ABD ise Ba?dat Pakt?'na tam üye olmam??, ancak onu desteklemek üzere, Pakt?n Bakanlar Konseyi'ne gözlemci olarak kat?lm??, ayr?ca Konseyin Nisan 1956'da Tahran'da yap?lan toplant?s?nda, Pakt?n Ekonomik ve Y?k?c? Eylemlerle Mücadele Komitelerine, Haziran 1957'de Karaçi'de yap?lan toplant?s?nda da, Askeri Komitesi'ne üye olmu?tur45. Bunun sebebi ?üphesiz, M?s?r, Suudi Ara- bistan ve Suriye'yi k?zd?rmamak ve onlarla az bile olsa mevcut olan münasebet- lerini bozmamakt?r. Ayr?ca ?srail taraf?ndan da ho? kar??lanmayan bir pakta ka- t?lmada acele etmemesi normaldi. ABD'nin Suudi Arabistan'da bir askeri üssü bulunuyordu ve bu üssün sözle?mesinin bitim tarihi 1956 olarak belirlenmi?ti. Suudi Arabistan'?n Ba?dat Pakt?'na kar?? ç?k??? ABD'nin Pakta kat?l???n? engel- leyen önemli nedenlerden biriydi. ABD, Suudi Arabistan'daki bölgenin önemli üslerinden olan Dahran üssünü gözden ç?karamazd?46.

Bagdat Pakti'nin imzalanmasindan sonra Türkiye, Arap devletlerinin katilimini saglamak için diplomatik atak baslatti ama olumlu tepki alamadi47. Misirlilar paktin imzalanmasindan hemen sonra, bu olusuma karsi ciddi bir muhalefet baslattilar48. Misir Ulusal Güvenlik Bakani Salah Salem, Bagdat Pakti'nin imzalanmasindan dolayi, Lübnan, Ürdün, Suriye ve Suudi Arabistan'i ziyaret etmis ve Irak'i dislayan yeni bir Araplar arasi anlasma önerisini götürmüs ve Suriye ve Suudi Arabistan Hükümetlerini, Türk-Irak Anlasmasi ya da herhangi baska bir anlasmaya katilmama ve ortak savunma ve ekonomik isbirligi organizasyonu teskil edilmesi konularinda ikna etmistir49. Misir Devlet Baskani Nasir, Batili devletlerle isbirliginde bulunan Bagdat Pakti'na, bazi Arap ülkelerinin katilmasinin Batili devletler karsisinda kendi durumunu zayiflatacaginin farkinda idi. Bu nedenle Nasir Bagdat Pakti'ni, Batili devletlerin bölgeye yönelik gayelerinin gerçeklesmesine olanak verecek emperyalist bir mekanizma olarak damgaladi. Pakta karsi ortaya çikan bu kuvvetli tepki, diger Arap devletlerinin de tutumunu etkilemis50 ve Pakta olumsuz tepki göstermislerdir. 6 Mart'ta Kahire, Sam ve Riyad'da ortak bir bildiri yayinlanmis; Misir, Suriye ve Suudi Arabistan'in Arap dünyasinin askeri, siyasi ve ekonomik yapisini kuvvetlendirecek bir antlasma yapilmasina ve bu üç devletin Türk-Irak Paktina katilmamasina karar verdikleri bildirilmistir51. Suudi Arabistan, geleneksel Hasimi aleyhtarligi dolayisiyla Misir'in arkasinda yer almisti52. Kral Suud, kuskusuz radikal bir milliyetçi degildi, ama kendi hanedaniyla ilgili nedenlerle Hasimilere ve Bagdat Pakti'na karsiydi53. Suriye Hükümeti'nin temel politikasi ise Türk Pakti'na karsi mücadele etmek idi54. Ancak bu üç devletin karari sadece Yemen tarafindan kabul edildi. Ürdün ve Lübnan fikirlerini tam olarak açiklamamis ve kesin bir sey söylemekten dikkatle kaçinmislardi55.

Bagdat Pakti'na Arap ülkeleri içinde en fazla tepki gösteren Misir ve onu izleyen Suriye, 20 Ekim 1955'te Sam'da askeri bir pakt imzalamislar ve silahli kuvvetlerini ortak bir kumandanlik altina alacaklarini kararlastirmislardir. Açikça görülecegi gibi, bu paktin baslica amaci, Bati'nin destegi ve tesvikiyle kurulmus olan Bagdat Pakti karsisinda dengeyi kurmak ve Irak'in Orta Dogu'da artmakta olan etkisini zayiflatmakti56. 1950'lerin ortalarinda Suud ve Nasir, gayri resmi bir stratejik iliskiye girdiler. Çünkü her ikisi de Batililar tarafindan olusturulmus ve yönetilmekte olan Bagdat Paktiyla mücadele ediyorlardi. Bu Batili ittifakta öncelikli olarak Ingilizler, ikincil olarak Amerikalilar ve özellikle devrimci Iraklilar ön planda rol almisti57. Suud, Irak'i Hasimi tehdidinin bir devami olarak görüyordu. Irak'in yayilmaci tavirlari yüzünden Suudi liderler Irak'tan ve Batililarin Arap dünyasina liderlik etmesinden korkuyorlardi. Ayrica Ibn-i Suud, Irak ordusunun Hicaz'i ele geçirebileceginden de derin endise duyuyordu. Bu sartlar altinda Suud Nasir'a yanasti58 ve 27 Ekim 1955'de Misir ile Suudi Arabistan arasinda savunma antlasmasi imzalandi59. Ibn-i Suud'un Nasir'la ittifakinin arka planinda Irak'i izole etmek ve Suriye ve Ürdün'ü bu pakta katilmaktan alikoymak vardi60. Bu anlasma ayrica savasta ve barista iki devletin silahli kuvvetlerinin ortak bir kumandanlik emrine konulmasini öngörüyordu61. 21 Nisan 1956'da da Misir, Suudi Arabistan ve Yemen arasinda savunma antlasmasi imzalandi62. Ortadogu'da iki kutuplu savunma anlasmalari ve siyasÎ birlesmelere yol açacak olan Bagdat Pakti; "Arap dünyasini birlestirmek bir yana, her iki blokun disinda kalan Ürdün ve Lübnan göz önüne alindiginda, bölgeyi üç parçaya ayirmis oluyordu" Bu bölünmede en az ABD ve Ingiltere kadar payi olan Sovyet Rusya'nin lideri Nikita Krusçev'e göre ise, Bagdat Pakti ile "Türk-Sovyet iliskilerine gölge düsmüstü."63

Irak'?n d???ndaki Arap ülkelerinin Ba?dat Pakt?'na kat?lmamalar?nda Nas?r'?n etkisi, ?srail tehdidinin öncelikli olu?u ve Pakt?n ?ngiltere'nin bölge ç?- karlar?n? sürdürme arzusuna hizmet etti?i inanc? kadar, ABD'nin tutumu da rol oynad?. Gerçekten de Türkiye, Arap devletleri nezdinde M?s?r'?n etkisini azalt- mak üzere diplomatik giri?imlerde bulunurken ABD, ?ngiltere ve Dünya Bankas? i?birli?i içinde, 16 Kas?m 1955'te M?s?r'a, Moskova'ya yak?nla?mas?n? önlemek için Asuan Baraj?'n? finansa etmeyi önerdi. ABD bir yandan Ba?dat Pakt?'na destek verirken , di?er yandan da Pakta kar?? ç?kan M?s?r'a ekonomik yard?m yapmay? önererek, radikal Arap devletlerine Ba?dat Pakt?'na kat?lmaman?n kendisiyle ili?kilerde olumsuz bir sonuç do?urmayaca??n? gösteriyordu64.

May?s 1957 y?l?nda Suudi Arabistan Kral?, Ba?dat'? ziyaret ederek iki ülke aras?ndaki ili?kilerin daha da geli?tirilmesi için görü?meler yapt?. Arap bas?n? buna büyük önem vererek Irak'?n Ba?dat Pakt?ndan çekilebilece?ini ve yeni bir Arap pakt? kurulabilece?ini yazd?lar. Bu yeni ittifak Suudi Arabistan, Irak, Ür- dün ve Lübnan'? kapsayacakt?. Suud'un bu ziyaretinde M?s?r konusu gündeme gelmedi. Suud, Nas?r'a ekonomik yard?m yapt??? halde bunun kar??l???n? ala- mad???n? ve Nas?r'?n kendisine dü?manca bir tutum tak?nd???ndan ?ikayet etti. Nuri Sait Pa?a, Suud'un Nas?r'a ekonomik yard?m yapmas?na kar?? ç?kt?. Nas?r ne kadar zor durumda kal?rsa kendileri için o kadar iyi demekti65.

Türkiye Ba?dat Pakt?'n? kurduktan sonra bütün Orta Do?u olaylar?n? Bat? ile kurdu?u ili?kiler aç?s?ndan de?erlendirmeye ba?lam??t?r66.

Ba?dat Pakt?'n?n, Türkiye'nin Arap Orta Do?usu ile ili?kileri üzerindeki etkisi hakk?nda özetle ?unu söylemek mümkündür:

1945'ten sonra, önce yava? ve daha sonra h?zl? bir ?ekilde etkisini göste- ren ve Türkiye'nin Arap Orta Do?usu ile aras?n? açan geli?meler, Ba?dat Pakt? ile tam bir kesinlik kazanm??t?r. Hatta denilebilir ki, 1945'ten itibaren gerilmeye ba?layan Türk-Arap ili?kileri, Ba?dat Pakt? ile tamamen kopmu?tur. Oysa Ba?- dat Pakt? Türkiye'nin Orta Do?u'ya kar?? gittikçe artan ilgisinin bir sonucuydu. Yani ilgi çekici nokta ?uydu: Türkiye, bir yandan Orta Do?u'ya artan bir h?zla en- tegre olurken, asl?nda ayn? h?zla Arap Orta Do?usundan uzakla?maktayd?. ??te Ba?dat Pakt?, ters yöndeki her iki geli?me için de bir dönüm noktas? olmu?tur67.

Bat?'n?n te?vikiyle olu?turulan Ba?dat Pakt? projesi içinde Türkiye'nin ?ngiltere ile birlikte yer almas?, Türkiye ile Orta Do?u ülkeleri aras?ndaki politi- ka farkl?l???n? daha da derinle?tirmi?68, Araplar?n Türkiye'ye kar?? tedirginli?ini daha da artt?rm??t?r69. Bu nedenle Ba?dat Pakt? Menderes Hükümeti taraf?ndan her ne kadar Türkiye'nin Orta Do?u'daki etkisini artt?rma dü?üncesiyle yap?lm?? bir giri?imse de sonuçta Türkiye'nin bölge ülkelerinden biraz daha uzakla?ma- s?na yol açan bir niteli?e dönü?mü?tür. Çünkü özellikle M?s?r'?n etkisiyle di?er Arap ülkeleri ittifaka kat?lmad??? gibi bu giri?imi ?ngiliz emperyalizminin yeni bir oyunu olarak de?erlendirerek Türkiye'yi buna araç olmakla suçlam??lard?r. Adnan Menderes de daha sonraki y?llarda bunun hata oldu?unu, bu geli?me- nin bölgedeki Bat? kar??t? kamp? güçlendirirken Türkiye'nin bölgede daha fazla yaln?zla?mas?na yol açt???n? itiraf etmi?tir70. Ba?ta M?s?r olmak üzere Arap ül- kelerinin ?ngiltere'yle ve di?er Bat? ülkeleriyle ciddi problemler ya?ad?klar? bir dönemde Türkiye'nin ?ngiltere'nin de içinde yer ald??? askeri bir ittifak için çaba göstermesi, Arap milliyetçileri taraf?ndan dü?manl?k olarak alg?lanm??; Irak'?n da bu i?in içine çekilmesi ihanet olarak görülmü?tür. K?saca, Orta Do?u'nun mevcut konjonktüründe Ba?dat Pakt?'n?n kurulmas?n? Arap milliyetçileri ken- dilerine kar?? aç?k bir meydan okuyu? olarak alg?lam??lar ve Türkiye'ye kar?? söylemlerini sertle?tirmi?lerdir. Üstelik tam bu s?rada Sovyetlerin Ortado?u'ya girmeye ba?lamas?, Türkiye'nin stratejik kayg?lar?n? daha da artt?rarak, tavr?n?n sertle?mesine ve daha çok Bat?'n?n yörüngesine girmesine sebep olmu?tur71.

Ba?dat Pakt?'n?n CENTO'ya Dönü?mesi

Sovyetler Birli?i'ne kar?? Bat? ?emsiyesini Ortado?u'ya getiren Ba?dat Pakt? fikri72, tamamen Sovyetler Birli?i'ni çevreleme politikas?n?n bir sonucu olarak ortaya ç?km??t?. Hatta, bu Pakt?n kurulu?undaki temel nedendi. Ancak, bekle- nenin tam tersi bir sonuç verdi. Pakt?n kurulmas?ndan sonra M?s?r ba?ta olmak üzere Pakt?n kar??s?ndaki ülkelerin Sovyetler Birli?i ile ili?kilerini geli?tirdikle- ri görüldü73. M?s?r'?n 1955'te Do?u Blok'una dahil olan Çekoslovakya ile silah yard?m? öngören bir anla?ma yapmas?, Sovyetler Birli?i'nin Ortado?u'ya girdi- ?inin bir göstergesiydi74. Bu suretle, Avrupa ve Uzak Do?u'dan sonra Ortado?u da ?kinci Dünya Sava??'ndan sonra ortaya ç?kan iki blo?un rekabet ve çat??ma alanlar?ndan biri haline geldi. K?saca, Pakt, Sovyetler Birli?i'ni bölgeden uzak tutmak isterken, tam tersi olarak, bölgeye girmesine vesile olmu?tur75. SSCB, kendince Ba?dat Pakt?'n? kontrol edilmesi gereken bir "sald?rgan blok" olarak görmü?, M?s?r'a ve di?er Arap devletlerine taarruz ve savunma, stratejik veya taktik gibi türler üzerinde pazarl?k etmeden ve herhangi bir ittifaka kat?lmaya mecbur tutmadan modern silahlar vermeyi teklif etmek suretiyle, aç?k artt?rma- da kolayl?kla Bat?'dan daha fazla pey sürmü?tür76. Öte yandan, Arap devletlerini ürküten Ba?dat Pakt?, ?srail'i de memnun etmi? de?ildi. Türk d?? politikas?n? yönetenler, Ba?dat Pakt?'n?n durumunu biraz olsun kuvvetlendirmek umuduyla 1956 Kas?m?nda ?srail'deki elçisini geri çekmi?tir. Fakat umduklar?n? bulama- d?klar? gibi, ?srail'i de büsbütün gücendirmi?lerdir77.

Ba?dat Pakt?, Türk-Arap dostlu?unu sarsan en son ve kuvvetli bir f?rt?na oldu78. Yak?n d?? ili?kiler tarihinde Ba?dat Pakt? kadar gereksiz, etkisiz ve kat?- lan taraflara zararl? bir ba?ka ittifak daha yoktur. Antla?ma gerçekte, bölgedeki Bat? ç?karlar?nda çok büyük bir hasara yol açm??, Arap ülkelerinin Sovyetler Birli?i ile uyumunu h?zland?rm??, radikal ideolojilerin geli?imini harekete ge- çirmi? ve Türkiye'nin imaj?n?, Bat?l? güçlerin uysal bir arac? haline çevirmi?tir79.

Ortado?u'da bölge ülkelerinin sulh ve istikrar?n? sa?layarak Türkiye'nin güneydo?u kanad?n? emniyet alt?na almak için u?ra??lan Ba?dat Pakt?'n?n ömrü fazla uzun olmayacakt?r80. 14 Temmuz 1958'de General Kas?m'?n yapt??? askeri darbeden sonra Irak Kral? ve Ba?bakan?n?n öldürülmeleri Türkiye'de ?ok etkisi yaratm?? ve Türkiye D??i?leri Bakan? Fatin Rü?tü Zorlu yapt??? bir aç?klama ile darbeyi ve General Kas?m hükümetini tan?mad???n? aç?klam??t?r. 1958 y?l?na ka- dar her geçen gün iyiye giden ili?kiler birdenbire gerginle?mi?81, Irak Hükümeti 24 Mart 1959'da Ba?dat Pakt?'ndan resmen ayr?ld???n? aç?klam??t?r82. Irak'?n Ba?- dat Pakt?'ndan çekilmesi, Türkiye'nin Orta Do?u'da, Bat?'n?n isteklerine uygun bir savunma sistemi kurma çal??malar?na da son vermi?tir83. Irak'?n çekilmesinden sonra, Ba?dat Pakt? 19 A?ustos 1959 tarihinde CENTO (Central Treaty Organi- zation= Merkezi Antla?ma Te?kilât?) ad?n? alarak, 21 A?ustostan itibaren mer- kezi Ankara olmak üzere çal??malar?na devam etme karar? alm??84, ancak Pakt?n anla?ma metni Ba?dat'ta imzalanan ?ekliyle kalm??t?r85. Bu te?kilatta Türkiye, ?ran, Pakistan ve ?ngiltere müttefik üyeler olarak kat?l?rken ABD, tam bir ortak niteli?ini kazanm??t?r86. CENTO, bir askeri antla?ma olarak hiçbir zaman öneme haiz olmam??, fazla bir de?er ta??mam??t?r. Buna mukabil ekonomik kalk?nma ve i?birli?i çal??malar? özellikle pakta dahil üç Müslüman devlet için önemli bir ?ekil arz etmi?tir87. Örgüt, 1979 ?ran ?slam Devriminden sonra tarihi misyonunu tamamlam??t?r88. 12 Mart 1979'da Pakistan, Pakt?n "Pakistan'?n güvenli?ini koru- yamad???n?", ?ran da, ?ah'?n devrilmesinden sonra Pakt?n, "yaln?z emperyalistle- rin ç?karlar?n? korudu?unu" gerekçe göstererek, CENTO'dan çekildi?ini bildirdi. Bundan bir gün sora da, Türkiye, bu devletlerin CENTO'dan ayr?lmalar? konusun- da ald?klar? kararlar? sayg?yla kar??lad???n? ve bu durumda CENTO'nun bölgede i?levini fiilen yitirdi?ini" belirterek, örgütün ilgili anla?ma hükümleri uyar?nca sona erdirilmesi için gerekli giri?imlerde bulunaca??n? aç?klad?89. Örgütün, Ba?- dat Pakt? olarak sa?l?kl? ve uzun ömürlü olmamas?na ra?men, özellikle CENTO olarak 20 y?ll?k ömründe Sovyet tehlikesine kar?? oldukça cayd?r?c? bir rol oynad?- ??, üç bölge devleti aras?nda ekonomik, teknik ve kültürel alanlarda, etkisi s?n?rl? kalm?? olsa da, bir i?birli?i örne?i ortaya koydu?u söylenebilir90.

Sonuç

Asl?nda bir Amerikan fikri olmas?na ra?men, gereksiz bir ?ekilde Türkiye'nin be- nimsedi?i Ba?dat Pakt? fikri, Ortado?u'yu kapsayacak savunma sistemi kurma- y? amaçlam??t?. Ancak Türk-?ngiliz birlikteli?i, Araplar?n Türkiye'ye kar?? tedir- ginli?ini daha da artt?rm??, sonuçta Türkiye'nin bölge ülkelerinden biraz daha uzakla?mas?na ve çok daha fazla Bat?'ya ba?lanmas?na yol açan bir niteli?e dönü?mü?tür.

Irak d???nda, hiçbir Arap ülkesinin kat?lmad??? Pakt?n Arap alemindeki etkileri hiç de müspet olmam??, Arap ülkeleri içinde Pakta en fazla M?s?r tep- ki göstermi?, onu Suriye ile Suudi Arabistan izlemi?tir. Böylece Ba?dat Pakt?, Orta Do?u'da ve özellikle Arap ku?a??nda birle?tirici bir rol oynamak bir yana, bu ku?a??n parçalanmas?na vesile olmu?tur.

Ba?dat Pakt?, Türk-Arap dostlu?unu sarsm??, Türkiye'nin imaj?n? son derece olumsuz etkilemi?, gerçekte bölgedeki Bat? ç?karlar?nda çok büyük bir hasara yol açm??, Arap ülkelerinin Sovyetler Birli?i ile uyumunu h?zland?rarak Sovyetlerin bölgeye girmesine imkân sa?lam?? ve Türk-Sovyet ili?kilerine de gölge dü?ürmü?tür.

Footnote

* Bu makale, yazar?n "Suudi Arabistan Devleti'nin Kurulu?u ve Türkiye-Suudi Arabistan ?li?kileri" isimli Doktora tezinden faydalan?larak haz?rlanm??t?r.

1 Fahir Armao?lu, "El-Alakatü't-Türkiyye El-Arabiyye fi Merhalet El-Med El-Kavmi El-Arabi (1945-1970)", ?ki Taraf?n Görü?leri Aç?lar?ndan Arap-Türk Münasebetleri, Editörler: Ekmeleddin ?hsa- no?lu, Muhammed Safiyüddin Abu-l'izz, Arap Birli?i Ara?t?rma ve ?nceleme Enstitüsü, IRCICA, 1991-1993, s.212.

2 Melek F?rat-Ömer Kürkçüo?lu, " Orta Do?u'yla ?li?kiler ", Türk D?? Politikas?, Kurtulu? Sava??'ndan Bu - güne Olgular, Belgeler ve Yorumlar, Ed. Bask?n Oran, C.I, ?leti?im Yay?nlar?, ?stanbul 2008,s.620.

3 Lenore G. Martin, "Türkiye ve Günümüzde Orta Do?u: Ulusal Güvenlik Anlay???", Çev.Banu Bekta?, Türkler, C.XVII, Ankara 2002, s.235.

4 ?smail Soysal, "Ba?dat Pakt?", Belleten, C.LV, S.212, Nisan 1991, TTK Bas?mevi, Ankara, 1991, s.181.

5 Ömer E. Kürkçüo?lu, Türkiye'nin Arap Orta Do?usuna Kar?? Politikas? (1945-1970) ,AÜSBS Yay?nlar?, Ankara 1972, s.52.

6 Sabit Duman, "Ortado?u Krizleri ve Türkiye", A.Ü. Türk ?nk?lap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S.35-36, May?s-Kas?m 2005, s.314.

7 Soysal, a.g.m. ,s.182.

8 F?rat-Ömer, a.g.e. ,s.620.

9 Armao?lu, a.g.m. ,s.212.

10 Kürkçüo?lu, a.g.e.,s.52-53.

11 Soysal, a.g.m.,s.185.

12 Mehmet ?ahin, "1950 -1960 Dönemi Orta Do?u ile ?li?kiler", Türk D?? Politikas? (1919-2008), Editör: Haydar Çakmak, Bar?? Platin Yay?nlar?, Ankara 2008, s.486.

13 F?rat, Kürkçüo?lu, a.g.e.,s.621.

14 Soysal, a.g.m.,s.186.

15 Kürkçüo?lu, a.g.e.,s.54.

16 Soysal, a.g.m.,s.187.

17 Ya?ar Canatan, Türk- Irak Münasebetleri(1926-1958), T.C. Kültür Bakanl??? Yay?nlar?, Ankara 1996, s.110.

18 ?ahin,a.g.e., s.487.

19 M.Philips Price, Türkiye Tarihi (?mparatorluktan Cumhuriyete Kadar)(çev.M.As?m Mutludo?an), Türkiye ?? Bankas? Kültür Yay?nlar?, Ankara 1969, s.175.

20 Türel Y?lmaz, Uluslararas? Politikada Ortado?u (Birinci Dünya Sava??'ndan 2000'e), Akça? Yay?nlar?, Ankara 2004,s.87.

21 ?ahin,a.g.e.,s.487.

22 Y?lmaz, a.g.e., s.87.

23 ?ahin,a.g.e.,s.487.

24 Mustafa Albayrak, "Türkiye'nin Orta Do?u Politikalar?(1920-1960)", F?rat Üniversitesi Orta Do?u Ara?t?rmalar? Dergisi, C.III, S. 2, Elaz?? 2005, s.26.

25 Y?lmaz, a.g.e., s.87.

26 ?ahin,a.g.e.,s.487.

27 F.O. 371,115527,V 1073/1218,4 Kas?m 1955

28 F.O. 371,115527,V 1073/1225,6 Kas?m 1955

29 F.O. 371,115527,V 1073/1234,8 Kas?m 1955

30 Albayrak, a.g.e.,s.27.

31 F.O. 371,115493,V 1073/302,16 ?ubat 1955.

32 F.O. 371,115493,V 1073/305,24 ?ubat 1955.

33 F.O. 371,115489,V 1073/216,10 ?ubat 1955.

34 F.O. 371,115489,V 1073/189, ?ubat 1955.

35 F.O. 371,115493,V 1073/308,19 ?ubat 1955.

36 F.O. 371,115490,V 1073/216B,1 Mart 1955.

37 Ayhan Kamel, "Türkiye'nin Arap Dünyas? ile ?li?kileri", D?? Politika,C.4,S.4,(Mart 1974), Ankara,s.9.

38 Fahir Armao?lu, "(Amerikan Belgeleri ?le) Ortado?u Komutanl???'ndan Ba?dat Pakt?'na (1951- 1955), Belleten, C.LIX, Nisan 1995, S.224'ten ayr? bas?m, TTK Bas?mevi, Ankara 1995, s.234-235.

39 Kamuran Gürün, D?? ?li?kiler ve Türk Politikas? (1939'dan Günümüze), A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay?nlar?, Ankara 1983,s.356.

40 F?rat, Kürkçüo?lu, a.g.e.,s.623.(Pakt?n Türkçe resmi metni için bkz.Düstur,III Tertip, C.XXXVI, s.422; ?ngilizce metni için bkz. F.O. 371,115490,V 1073/216C,1 Mart 1955.)

41 Armao?lu, "(Amerikan Belgeleri ?le) ...",s.235.

42 ?ahin, a.g.e.,s.488.

43 Celal Tevfik Karasapan, "CENTO'nun Dokuzuncu Bakanlar Konseyi", Ortado?u, Y?l:1, S.1, Nisan 1961, s.45.

44 Albayrak, a.g.e.,s.27.

45 Behcet Kemal Ye?ilbursa, Ortado?u'da So?uk Sava? ve Emperyalizm (?ngiltere-Amerika'n?n Ortado?u Savunma Projeleri ve Türkiye 1945-1955), IQ Kültür Sanat Yay?nc?l?k, ?stanbul 2007, s.180.

46 Canatan, a.g.e., s.114-115.

47 F?rat, Kürkçüo?lu, a.g.e.,s.625.

48 Ay?egül Sever, So?uk Sava? Ku?atmas?nda Türkiye, Bat? ve Orta Do?u, 1945-1958, Boyut Yay?nc?l?k, ?stanbul 1997, s.133.

49 F.O. 371,115490,V 1073/216D,9 Mart 1955.

50 Kamel, a.g.e.,s.10.

51 Mehmet Gönlübol, Haluk Ülman, "?kinci Dünya Sava??'ndan Sonra Türk D?? Politikas?, Genel Durum" ,Olaylarla Türk D?? Politikas?(1919-1995), Siyasal Kitabevi, Ankara 1996, s.261.

52 Kürkçüo?lu, a.g.e.,s.66.

53 Peter Mansfield, Osmanl? Sonras? Türkiye ve Arap Dünyas? (çev. Nuran Ülken), Sander Yay?nlar?, ?stanbul, May?s 1975,s.157.

54 Kürkçüo?lu, a.g.e.,s.66.

55 Canatan, a.g.e.,s.120.

56 Gönlübol,Ülman, a.g.e.,s.266.

57 Joseph E. Kechichian, Faysal Saudi Arabia's King for All Seasons, University Press of Florida 2008, s.51. 58 Kechichian, a.g.e.,s.52-53.

59 Armao?lu, 20.Yüzy?l Siyasi Tarihi(1914-1995), Alk?m Yay?nevi, ?stanbul 2007, s.527.

60 Kechichian, a.g.e.,s.53.

61 Gönlübol,Ülman, a.g.e.,s.266.

62 Armao?lu,a.g.e.,s.527-528.

63 Albayrak, a.g.m.,s.28.

64 F?rat, Kürkçüo?lu, a.g.e.,s.626.

65 Duman, a.g.m.,s.328.

66 Mehmet Gönlübol, Haluk Ülman, "Türk D?? Politikas?n?n Yirmi Y?l?", AÜSBFD, C.XXI, Mart 1966, No:1, Ankara 1966, s.169.

67 Kürkçüo?lu, a.g.e., s.79.

68 Tayyar Ar?, Geçmi?ten Günümüze Ortado?u Siyaset, Sava? ve Diplomasi, Mkm Yay?nlar?, Bursa 2008, s.301.

69 Kemal H. Karpat, "Türk-Arap ?li?kilerine Toplu Bir Bak??", Türk-Arap ?li?kileri:Geçmi?te, Bugün ve Gelecekte, I. Uluslar aras? Konferans? Bildirileri, H.Ü. Türkiye ve Orta Do?u Ara?t?rma Enstitüsü, 18-22 Haziran 1979, Ankara, s.12.

70 Ar?, a.g.e., s.301-302.

71 Gökhan Çetinsaya, "Türkiye'nin Arap Ortado?u'suna yönelik Politikas?na Bir Bak?? (1923- 1998)", Selçuk Üniversitesi Atatürk ?lkeleri ve ?nk?lap Tarihi Ara?t?rma ve Uygulama Merkezi, Ata Dergisi, S.8, Y?l:1998, Konya, s.46-47.

72 Çeçen, a.g.e.,s.39.

73 Y?lmaz, a.g.e., s.90-91.

74 Melike Bileydi Koç, ?srail Devleti'nin Kurulu?u ve Bölgesel Etkileri 1948-2006, Günizi Yay?nc?l?k, ?stanbul, Aral?k 2006, s.301.

75 Y?lmaz, a.g.e., s. 91.

76 J.C. Hurewitz, Orta Do?u Siyaseti: Askeri Boyutlar, Pall Mall Yay?nevi, Londra 1969, s.477.

77 Gönlübol,Ülman,a.g.e.,s.271.

78 Abdülahat Ak?in, "Türkler ve Araplar", Orta Do?u, Y?l:4, S.34, ?ubat 1934, s.3.

79 Kemal H. Karpat, Ortado?u'da Osmanl? Miras? ve Ulusçuluk (çev.Recep Bozdemir), ?mge Kitabevi, Ankara 2001, s.172.

80 ?erif Demir; "Dünden Bugüne Türkiye'nin Suriye ve Ortado?u Politikas?", Turkish Studies- Inter- national Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 6/3 Summer 2011, p. 691-713, Turkey, s.703.

81 Turan Silleli, Büyük Oyunda Türkiye-Irak ?li?kileri, IQ Kültür-Sanat Yay?nc?l?k, ?stanbul 2005, s.78

82 Ye?ilbursa, a.g.e.,s.183.

83 Ekmelettin ?hsano?lu, "Türkiye ve ?slam Konferans? Te?kilat?", Yeni Türkiye, Mart-Nisan 1995, Y?l: 1, S.3, Ankara 1995, s.389.

84 Albayrak, a.g.e.,s.57.

85 Rifat Uçarol, Siyasi Tarih (1789-1999), 5. Bask?, Filiz Kitabevi, ?stanbul 2000, s.740.

86 Celal Tevfik Karasapan, "Unutulmu? ?ttifak CENTO", Ortado?u, Y?l:12, S.125, Eylül 1972, s.19.

87 Erdo?an Tan, "CENTO", Önasya Mecmuas?, C.I, Y?l:1, S.8-9, Nisan-May?s, 1966, Ankara.,s.1.

88 Y?lmaz, a.g.e., s.91.

89 Uçarol, a.g.e., s.740-741.

90 Soysal, a.g.e.,s.228.

References

Kaynaklar

?ngiliz Ar?iv Belgeleri:

F.O. 371,115527,V 1073/1218,4 Kas?m 1955

F.O. 371,115527,V 1073/1225,6 Kas?m 1955

F.O. 371,115527,V 1073/1234,8 Kas?m 1955

F.O. 371,115493,V 1073/302,16 ?ubat 1955.

F.O. 371,115493,V 1073/305,24 ?ubat 1955.

F.O. 371,115489,V 1073/216,10 ?ubat 1955.

F.O. 371,115489,V 1073/189, ?ubat 1955.

F.O. 371,115493,V 1073/308,19 ?ubat 1955.

F.O. 371,115490,V 1073/216B,1 Mart 1955.

F.O. 371,115490,V 1073/216D,9 Mart 1955.

F.O. 371,115490,V 1073/216C,1 Mart 1955.

Düstur, III Tertip, C.XXXVI, s.422.

Ara?t?rma Eserleri:

AK??N Abdülahat, "Türkler ve Araplar", Orta Do?u, Y?l:4, S.34, ?ubat 1934, s.2-4.

ALBAYRAK Mustafa, "Türkiye'nin Orta Do?u Politikalar?(1920-1960)", F?rat Üni- versitesi Orta Do?u Ara?t?rmalar? Dergisi, C.III, S. 2, Elaz?? 2005, s.1-63.

ARI Tayyar, Geçmi?ten Günümüze Ortado?u Siyaset, Sava? ve Diplomasi, Mkm Yay?n- lar?, Bursa 2008.

ARMAO?LU Fahir, "(Amerikan Belgeleri ?le) Ortado?u Komutanl???'ndan Ba?- dat Pakt?'na (1951-1955)", Belleten, C.LIX, Nisan 1995, S.224'ten ayr? bas?m, TTK Bas?mevi, Ankara 1995.

ARMAO?LU Fahir, "El-Alakatü't-Türkiyye El-Arabiyye fi Merhalet El-Med El- Kavmi El-Arabi (1945-1970)", ?ki Taraf?n Görü?leri Aç?lar?ndan Arap-Türk Münasebet- leri, Editörler: Ekmeleddin ?hsano?lu, Muhammed Safiyüddin Abu-l'izz, Arap Birli?i Ara?t?rma ve ?nceleme Enstitüsü, ?slam Tarih, Sanat ve Kültür Ara?t?r- malar? Merkezi(IRCICA), 1991-1993, s.195-251.

ARMAO?LU Fahir, 20.Yüzy?l Siyasi Tarihi(1914-1995), Alk?m Yay?nevi, ?stanbul 2007.

CANATAN Ya?ar, Türk- Irak Münasebetleri(1926-1958), T.C. Kültür Bakanl??? Ya- y?nlar?, Ankara 1996.

ÇET?NSAYA Gökhan, "Türkiye'nin Arap Ortado?u'suna yönelik Politikas?na Bir Bak?? (1923-1998)", Selçuk Üniversitesi Atatürk ?lkeleri ve ?nk?lap Tarihi Ara?t?rma ve Uygulama Merkezi, Ata Dergisi, S.8, Y?l:1998, Konya, s.43-52.

DEM?R ?erif; "Dünden Bugüne Türkiye'nin Suriye ve Ortado?u Politikas?", Tur- kish Studies- International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 6/3 Summer 2011, p. 691-713, Turkey, s.691-713.

DUMAN Sabit, "Ortado?u Krizleri ve Türkiye", A.Ü. Türk ?nk?lap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S.35-36, May?s-Kas?m 2005, s.313-332.

FIRAT Melek, KÜRKÇÜO?LU Ömer, "Orta Do?u'yla ?li?kiler", Türk D?? Politikas?, Kurtulu? Sava??'ndan Bugüne Olgular, Belgeler ve Yorumlar, Ed. Bask?n Oran, C.I, ?le- ti?im Yay?nlar?, ?stanbul 2008, s.615-635.

GÖNLÜBOL Mehmet, ÜLMAN Haluk, "?kinci Dünya Sava??'ndan Sonra Türk D?? Politikas?, Genel Durum" ,Olaylarla Türk D?? Politikas?(1919-1995), Siyasal Kitabe- vi, Ankara 1996, s.191-334.

GÖNLÜBOL Mehmet, ÜLMAN Haluk, "Türk D?? Politikas?n?n Yirmi Y?l?", AÜSBFD, C.XXI, Mart 1966, No:1, Ankara 1966, s.143-182.

GÜRÜN Kamuran, D?? ?li?kiler ve Türk Politikas? (1939'dan Günümüze), A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay?nlar?, Ankara 1983.

HUREW?TZ J.C., Orta Do?u Siyaseti: Askeri Boyutlar, Pall Mall Yay?nevi, Londra 1969.

?HSANO?LU Ekmelettin, "Türkiye ve ?slam Konferans? Te?kilat?", Yeni Türkiye, Mart-Nisan 1995, Y?l: 1, S.3, Ankara 1995, s.388-412.

KAMEL Ayhan, "Türkiye'nin Arap Dünyas? ile ?li?kileri", D?? Politika, C.4, S.4,(Mart 1974), Ankara, s.5-20.

KARASAPAN Celal Tevfik, "CENTO'nun Dokuzuncu Bakanlar Konseyi", Ortado- ?u, Y?l:1, S.1, Nisan 1961, s.43-46.

KARASAPAN Celal Tevfik, "Unutulmu? ?ttifak CENTO", Ortado?u, Y?l:12, S.125, Eylül 1972, s.15-26.

KARPAT Kemal H, Ortado?u'da Osmanl? Miras? ve Ulusçuluk (çev.Recep Bozdemir), ?mge Kitabevi, Ankara 2001.

KARPAT Kemal H., "Türk-Arap ?li?kilerine Toplu Bir Bak??", Türk-Arap ?li?kileri:Geçmi?te, Bugün ve Gelecekte, I. Uluslar aras? Konferans? Bildirileri, H.Ü. Türkiye ve Orta Do?u Ara?t?rma Enstitüsü, 18-22 Haziran 1979, Ankara, s.3-15.

KECH?CH?AN Joseph E., Faysal Saudi Arabia's King for All Seasons, University Press of Florida 2008.

KOÇ Melike Bileydi, ?srail Devleti'nin Kurulu?u ve Bölgesel Etkileri 1948-2006, Günizi Yay?nc?l?k, ?stanbul, Aral?k 2006.

KÜRKÇÜO?LU Ömer E., Türkiye'nin Arap Orta Do?usuna Kar?? Politikas? (1945- 1970), AÜSBS Yay?nlar?, Ankara 1972.

MANSF?ELD Peter, Osmanl? Sonras? Türkiye ve Arap Dünyas? (çev. Nuran Ülken), Sander Yay?nlar?, ?stanbul, May?s 1975.

MART?N Lenore G., "Türkiye ve Günümüzde Orta Do?u: Ulusal Güvenlik Anla- y???", Çev.Banu Bekta?, Türkler, C.XVII, Ankara 2002, s.224-232.

PR?CE M.Philips, Türkiye Tarihi (?mparatorluktan Cumhuriyete Kadar)(çev.M.As?m Mutludo?an), Türkiye ?? Bankas? Kültür Yay?nlar?, Ankara 1969.

SEVER Ay?egül, So?uk Sava? Ku?atmas?nda Türkiye, Bat? ve Orta Do?u, 1945-1958, Boyut Yay?nc?l?k, ?stanbul 1997.

S?LLEL? Turan, Büyük Oyunda Türkiye-Irak ?li?kileri, IQ Kültür-Sanat Yay?nc?l?k, ?stanbul 2005.

SOYSAL ?smail, "Ba?dat Pakt?", Belleten, C.LV, S.212, Nisan 1991, TTK Bas?mevi, Ankara, 1991, s.179-238.

?AH?N Mehmet, "1950 -1960 Dönemi Orta Do?u ile ?li?kiler", Türk D?? Politikas? (1919-2008), Editör: Haydar Çakmak, Bar?? Platin Yay?nlar?, Ankara 2008, s.484-498.

TAN Erdo?an, "CENTO", Önasya Mecmuas?, C.I, Y?l:1, S.8-9, Nisan-May?s, 1966, Ankara.,s.1.

UÇAROL Rifat, Siyasi Tarih (1789-1999), 5. Bask?, Filiz Kitabevi, ?stanbul 2000.

YE??LBURSA Behcet Kemal, Ortado?u'da So?uk Sava? ve Emperyalizm (?ngiltere- Amerika'n?n Ortado?u Savunma Projeleri ve Türkiye 1945-1955), IQ Kültür Sanat Ya- y?nc?l?k, ?stanbul 2007..

YILMAZ Türel, Uluslararas? Politikada Ortado?u (Birinci Dünya Sava??'ndan 2000'e), Akça? Yay?nlar?, Ankara 2004.